Öz-Denetim

Öz denetim , kişinin kendi duygularını, düşüncelerini ve davranışlarını kontrol edebilmesi olarak tanımlanır.Çocukların bazı kuralları içselleştirmesi ve dıştan gelen uyarılara gerek kalmadan bu kurallara kendi kendine uyması ve uygulaması öz denetimin bir parçasıdır. Çocuklarda öz denetim yaş büyüdükçe gelişiyor. Erken çocukluk döneminde , üç-dört yaşlarında bir çocuk için dürtülere karşı koymak gözle görülür bir çaba gerektirebilir. Bunu başarmanın en önemli noktalarından biri de iyi bir strateji bulmaktan geçer. Anne- babalar tarafından bu stratejilerin çocuğa küçük yaşlarda öğretilmesi ilerleyen yıllarda da çocuğa faydalarını sürdürmeye devam etmektedir. Özellikle zor gibi görünen yaşlar olsa da öz kontrol ve öz denetim ile ilgili değişiklikler ve gelişmeler 3-7 yaş arasında gerçekleşmektedir. Buna bağlı olarak da öz denetimin geliştirilebilmesi için sevgili anne-babalara ve öğretmenlere çok iş düşmektedir.

Çocukluk döneminde oyun, çocuğun dünyasının merkezindedir ve çocukların oyunları en önemli temel beyin işlevlerinin gelişmesine yardımcı olur.’ Belirlenen hedefe ulaşmak için kendi davranışlarını kontrol ediyor olabilme!’. Bu kazanım,  sosyalleşmeden akademik dönemde sorumluluğu dahilinde olan ödevlere kadar ebeveynlerin önem verdiği pek çok alanda başarının temelini oluşturmaktadır.Bu yetenekten sorumlu olan nöronlar 2 yaşında bir çocuk için beynin en geç gelişen bölümleri arasında yer almaktadır fakat  davranışsal dürtülerinin engellenmesi konusunda onları teşvik edebilir ve desteklemeye buradan başlayabilirsiniz.

  Araştırmalara göre çocukların akademik başarıları, okul öncesi dönemde  öz denetim becerilerinin gelişmesine bağlıdır. Bu yeteneği ölçmek için psikologlar tarafından klasik bir testte masanın üzerine bir kurabiye koyuluyor ve çocuğa eğer bunu yemeden birkaç dakika bekleyebilirse sonrasında bir kurabiye daha alabileceği söyleniyor.Bu yapılan çalışmalardan sadece ufak bir örnek. Burada önemli olan durum dört yaşında bir çocuk için bekleme süresi ortalama altı dakika iken daha üzeri bir sürede(örn. 15 dk)  kendini tutabilen bir çocuk olağanüstü bir performans göstermiş sayılmaktadır ve daha fazla beklemeden iki kurabiyeyi de hak etmiş olur.Peki okul öncesi dönemde bu bekleme süresi neden önemlidir ? Çünkü bu yaşta bir çocuk dürtülerini erteleyebilmeyi başardığında ergenlik döneminde stres ve hayal kırıklığı ile başa çıkmada ,Akademik alanda başarıyı beraberinde getiren beceriler olan ; konsantre olabilmede , gelecekteki bir ödül için dürtülerini bastırıyor olabilmede , çalışma öncesi planlama yapabilmelerinde ,yönergeleri takip edebilmelerinde , odaklanma becerilerinde kendi yaş gruplarına oranla bu becerileri daha iyi yürütebilen gençler olmaktadır.

Kendi davranışlarını kontrol etme yeteneği sadece ileri yaşlarda akademik başarı için değil aynı zamanda da sosyal ilişkilerdeki başarı için de önem arz etmektedir. Davranışlarını kontrol etmede becerikli olan çocuklar yaşıtlarından daha az sinirlenir , daha az korku duyar , daha rahat ve empati becerileri gelişmiş birer çocuk olarak sağlıklı ilişkiler sürdürürler.

Öz denetim becerileri erken çocukluk döneminde nasıl teşvik edilmelidir ?

Çocuğunuzu karar verme süreçlerine dahil edin. Yaş dönemine uygun yapabileceği durumlar karşısında teşvik edin. Kural ve beklentiler katı, değişmez değildir. Kurallar çocuğun yaşına , kişilik yapısına ve özel durumlara göre düşünülerek uygulanmalıdır. Çocuğa bir kural konulduğunda bu kuralın nedeni izah edilmelidir. Üç yaşına kadar olan çocuklara, ‘bu böyle yapılır’ veya ‘bu yapılmaz’ demek yeterlidir. Ancak daha büyük çocuklar her şeyin nedenini öğrenmek ister. Özdenetim sağlamak için de çocuklara kuralların nedenini anlatmak yararlıdır.Böylelikle karşı gelmek yerine nedenini anladığı bir durum karşısında yanınızda olmayı tercih edecektir. Yapması beklenilen durumlar açıklanmalıdır. ‘Yatma vakti’ demek yerine ‘oyunun bittikten sonra yatma vakti oluyor, tamam mı ?’ demek daha yapıcı bir cümle oluyor. Bir diğer teşvik ; çocuğa kuralların uygulanmasında aktif rol ve sorumluluk veriyor olmak. Okul dönüşü eve gelip yemek yedikten sonra ödevlerini yapması gerekiyorsa birlikte bir çalar saat planlayıp alarm çaldığında ödevlerinin başına geçmesi gerektiğini ve bu durumun onun sorumluluğunda olduğunu bilmesi hem sorumluluk alma hem de sizi bir uyaran olmaktan geri koyan bir durum haline dönüştürür.Bütün bu durumlar sağlıklı bir şekilde uygulandığında geriye en önemli detay olan çocuğun tüm bu davranış ve çabasını takdir ederek davranışları pekiştirmesi sağlanmalıdır. ‘Aferin , ben söylemeden dişlerini fırçalamış ve yatağına gitmişsin!’ , ‘ doğrusu bu davranışın karşısında çok memnun oldum’ vb. cümlelerle olumluya dikkat çekme ve pekiştirme çocuk üzerinde pozitif yönde anlamlı bir etki yaratır.

Uzman Klinik Psikolog Hande ŞAFAK